Araştırma
Yerel girişimler olarak kooperatifler, ekonomik, kültürel ve toplumsal olmak üzere çeşitli bağlara sahip gruplar tarafından kurulan hizmet kuruluşları ve ticari şirketlerdir. Kooperatifler, yerel dinamiklerin harekete geçirilmesi, ekonomik ve sosyal kalkınmaya dönük işbirliği, kurumsallaşmanın sağlanması, sosyal sermayenin geliştirilmesi gibi konularda son dönemde dikkat çekici olmaya başlayan örgütlenmelerdir. Bölgeler, aktörlerin çokluğu ve etkileşimin yoğunluğundan dolayı ortaklıkların ve işbirliğinin oluşumu için kilit yerler olarak kabul edilmektedir.
2015 yılı itibariyle İzmir’in 1,2 milyon hektar toplam yüzölçümünün %28,5’i ‒344.000 hektar‒ tarım alanıdır (Uysal, 2018). İzmir’de 267 tarımsal amaçlı kooperatif, 24 üretici birliği, 4 tarımsal amaçlı kooperatif birliği, 3 ıslah amaçlı yetiştirici birliği, 53 tarım kredi kooperatifi ve 21 ziraat odası bulunmaktadır (İzmir İl Tarım ve Orman Müdürlüğü, 2019a). Tarımsal kalkınma kooperatiflerinin amacı, ortakların her türlü bitkisel, hayvancılık ve ormancılık konularındaki üretimini geliştirmek ve ihtiyaçları ile ilgili temin, tedarik, işleme, pazarlama ve değerlendirme faaliyetlerinde bulunarak makro ve mikro ölçekli projeler uygulamak ve ortakların ekonomik ve sosyal yönden gelişmesini desteklemek olarak özetlenebilir. İzmir’de tarımsal amaçlı kooperatiflerin genel olarak çalışma konuları süt toplanması ve işlenmesi, fidancılık, süs bitkileri, zeytin, zeytinyağı, çam fıstığı işleme, karadut, incir, salamura, sulama ve su ürünleri avcılığıdır.
İzmir Örneği İle Türkiye’de Değişen Yerleşme Örüntüsünün Yorumlanması adlı Tübitak Araştırma Projesinde Küçük Menderes Havzasına odaklanılmıştır. Tarım havzasında büyükbaş hayvancılığı ve yem bitkileri üretimi yanında süt ürünleri üretimi, süs bitkileri ve fidan yetiştiriciliği de ön plana çıkmıştır. Havzada tarımsal sanayi de gelişmiş durumdadır. Türkiye’deki süt üretimin %10’u İzmir’den karşılanırken, bu oranın %80’den fazlası Küçük Menderes Havzasındaki sekiz ilçede üretilmektedir. Ülkemiz süs bitkileri üretimin üçte birine yakını da bu havza kaynaklıdır (İzmir İl Tarım ve Orman Müdürlüğü, 2019b).
Havzadaki sekiz ilçede 65 tarımsal kalkınma kooperatifi bulunmaktadır. İzmir Büyükşehir Belediyesi’nin doğrudan satın alma sözleşmeleri ile beraber İzmir Kalkınma Ajansı Küçük Menderes Havzası Sürdürülebilir Kalkınma Mali Destek Programı gibi merkezi ve yerel yönetimlerin projeleriyle havzada üretim organizasyonunu değiştirmiş ve dolayısıyla yerleşme yapısını etkilemiştir. Özellikle, Küçük Menderes Havzasındaki Tire Süt ve Bademli Fidancılık Kooperatiflerinin hikayeleri, Büyükşehir Belediyesi’nin tarımsal kalkınmanın başlatılmasındaki rolünü örneklemektedir. ‘Okul Sütü Projesi’ kapsamında, 2008‒2013 yılları arasında her hafta İzmir’de 250 ilkokulda binlerce öğrenciye düzenli olarak kutu süt dağıtılmıştır ve proje, Türkiye’ye yayılmıştır.
2012 yılından bu yana İzmir Büyükşehir Belediyesi, 0‒5 yaş arası çocuklu yaklaşık 125.000 aileye ulaşan ‘ Süt Kuzusu’ adı proje ile bir başka dağıtım sistemi kurmuştur (İBB, Tarımsal Hizmetler Dairesi Başkanlığı, 2018). Her iki proje de 1967 yılında 11 üye ile kurulan Tire Süt Ürünleri Tarımsal Kalkınma Kooperatifi ile doğrudan satın alma sözleşmeleriyle gerçekleştirilmiştir. Kooperatif, 2007‒2018 döneminde üye sayısını 1.100’den 2.200’e, çalışan sayısını da 40’tan 360’a çıkarmıştır. Yenilikçilik örneklerine dahil edilen Tire Süt Ürünleri Kooperatifi, 2012 yılında Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü tarafından ‘En İyi Kırsal Kalkınma Modeli’ ödülünü kazanmıştır. Başarının itici gücü, girişimcilik ve iyi yönetimde bulunmuştur (FAO, 2014).
*Harita Genel Müdürlüğü, 1/25.000 ölçekli hali hazır haritaları kullanılarak Beyda Nur Zengin tarafından hazırlanmıştır.
İBB, Tarımsal Hizmetler Dairesi Başkanlığı, 2018. Büyükşehir Belediyelerinin Kırsal Kalkınmadaki Rolü ve İzmir Büyükşehir Belediyesinin Kırsala Götürdüğü Hizmetler. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi.
FAO, 2014. Approaches to Strengthening Agricultural Innovation Systems (AIS) in Central Asia, South Caucasus and Turkey. UN, Occasional Papers on Innovation in Family Farming.
İzmir İl Tarım ve Orman Müdürlüğü, 2019a. III. Tarım Şurası Hazırlık Raporu. İzmir: Kırsal Kalkınma Ve Örgütlenme Şube Müdürlüğü.İzmir İl Tarım ve Orman Müdürlüğü, 2019b. Küçük Menderes Havzası. İzmir: İzmir İl Tarım ve Orman Müdürlüğü.