Araştırma
İzmir’de kentsel dönüşüme konu olan alanlar, 1/25.000 ölçekli İzmir Kentsel Bölge Nazım İmar Planında belirlenmiştir. Nazım İmar Planında, kentsel yerleşim alanının yaklaşık %40’ını oluşturan ‘Sağlıklaştırma ve Yenileme İhtiyacı Olan Alanlar’ içerisinden 313 hektarlık kısım kentsel dönüşüm projeleri için öncü alan olarak seçilmiştir. Belirlenen öncü proje alanlarında yürütülen kentsel dönüşüm süreçleri, afete maruz alanlarda kentsel yenileme projesi ve yerinde dönüşüm şeklinde sürdürülmekte olan kentsel dönüşüm projeleridir.
Sonuçtan ziyade sürecin irdelendiği karmaşıklık kuramı kapsamında İzmir Büyükşehir Belediyesi’nin dört farklı kentsel dönüşüm proje alanı incelenmiştir. Yürütülen bu kentsel yenileme ve dönüşüm projeleri, süreç öncesi, sürecin devam ettiği dönem ve süreç sonrası dönem için; tarihsel ipuçları, sosyo-mekansal yapının etkisi, aktörler ve ilişkiler ve değişime yön veren oluşlar ile süreçte gelişen uyumlama tecrübeleri kapsamında değerlendirilmektedir.
Kadifekale Kentsel Yenileme Projesi
1950 sonrası hızlı ve kontrolsüz göçün önemli varış noktası olan Kadifekale, İzmir’in en eski yerleşim alanlarından biridir. Hazine mülkiyetinin varlığı, kent merkezine yakınlığı, demiryolu ve karayolu bağlantıları arasındaki konumu Kadifekale’nin yamaçlarını çoğunluğu Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinden göç edenlerin oluşturduğu gecekondu alanına dönüştürmüştür (Yetişkul, 2018). 1962 – 2005 yılları arasındaki farklı tarihlerde Bakanlıkça hazırlanarak onaylanan 8 adet jeolojik etüt raporu ile jeolojik sakıncalı alan olarak belirlenen ve 1978, 1981, 1998, 2003 tarihli 4 farklı Bakanlar Kurulu kararı sonucu getirilen yapı yasağı ile de ‘Afete Maruz Bölge’ ilan edilen Kadifekale ve çevresi gecekondu alanları giderek çöküntü alanı haline gelmeye başlamıştır
Heyelan riskli bölgede kentsel yenileme projesinin hayata geçirilmesi ile birlikte 2005 yılında TOKİ ve İzmir Büyükşehir Belediyesi arasında Protokol düzenlenmiş; proje, gecekonduların boşaltılarak hak sahiplerinin Uzundere’de yapılacak konutlara taşınmasını ve Kadifekale heyelan bölgesinin de rekreasyon alanı olarak düzenlenmesini öngörmüştür. Proje süreci içerisinde Büyükşehir ve Konak Belediyesi ile TOKİ arasında konutların yapımı, değer tespiti ve devri ile ilgili anlaşmazlık çıkmıştır. Bu doğrultuda 2008 yılında düzenlenen Ek Protokol ile hak sahiplerinin mağduriyetini önlemek amacıyla İzmir Büyükşehir Belediyesi TOKİ’den 850 konutu satın almış ve konutları hak sahiplerine teslim etmiştir. Uzundere’de yapımı tamamlanan toplu konutların teslimi 2010 yılında tamamlanmıştır. 2011 yılı itibariyle Kadifekale’de yıkımın tamamlanması ile söz konusu heyelan bölgesinin tamamı ağaçlandırılmıştır (Şanlı ve Demirel, 2021).
Uzundere Kentsel Dönüşüm Projesi
Karabağlar ilçesine bağlı olan Uzundere Mahallesi, bölgeye 1960 sonrası Doğu ve Güney Doğu illerinden gerçekleşen nüfus hareketleri sonucunda gelişmeye başlamıştır. Mahallenin mevcut fiziksel dokusu, konumu, çevresel özellikleri, ulaşım bağlantıları ve özellikle gecekondu önleme bölgesinde gelişen toplu konut uygulamalarına yakın konumu Kentsel Dönüşüm Projesi ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Bu doğrultuda, çeşitli kentsel süreçlerle gelişimi devam eden bölgede, 5393 sayılı Belediye Kanunun 73. Maddesi kapsamında Uzundere Kentsel Dönüşüm Projesi ilan edilmiştir.
2013 yılında İletişim ve Tanıtım Merkezinin açılması ile uzlaşma görüşmelerine başlanan kentsel dönüşüm proje alanında, yerinde dönüşüm kapsamında, Mayıs 2018 tarihinde inşaat süreci başlamıştır. 1. ve 2. etabında ‘kat karşılığı anahtar teslimi’ ihalesi Folkart Yapı tarafından alınan projede, her iki etapta da inşaatlar tamamlanarak anahtar teslimi gerçekleştirilmiştir (Şanlı ve Demirel, 2021). 3. etabının yapımını ise İzmir Büyükşehir Belediyesi kendi iştiraki olan İz-Beton firmasına protokol ile devretmeyi ve kentsel dönüşüm alanında proje sürecini tamamlamayı planlamaktadır.
Örnekköy Kentsel Dönüşüm Projesi
1950’li yıllardan itibaren gelişmeye başlayan ve ağırlıkla Roman kökenlilerin yerleşik olduğu Örnekköy Mahallesinin planlama tarihi, ileri vadede kentsel gelişimi kısıtlayan gecekondu yapılaşmalarını meşru kılan, sosyal ve teknik altyapı bakımından yetersiz olan 1987 tarihli Islah İmar Planı kararı ile başlamıştır. 1999 yılında çarpık ve sosyal altyapısı yetersiz olan yerleşim örüntüsünü düzenlemek adına yeni bir imar planı kabul edilmiştir. Ancak söz konusu imar planı yüksek emsaller ve imar hakkı artışları ile bölgedeki yoğunluğun artışını tetiklerken, mülkiyet yapısının daha karmaşık hale gelmesine neden olmuş ve bu nedenle uygulanamamıştır (Şanlı ve Demirel, 2021).
Parçalı mülkiyetin ve kaçak yapılaşmanın hâkim olduğu mahallede kentsel dönüşüm ilanı 2012 yılında 5393 sayılı Belediye Kanunu’nun 73. maddesi kapsamında gerçekleştirilmiştir. 2013 yılında mahallede İletişim ve Tanıtım Ofisinin açılması sonrası, uzlaşmalar sonucunca ihaleye çıkılan 1. etabın ‘kat karşılığı anahtar teslim süreci’ Folkart Yapı tarafından alınmış olup, anahtar teslimi gerçekleştirilmiştir. 2. etap ise ihale süreçlerinin sekteye uğraması ile birlikte İzmir Büyükşehir Belediyesinin iştiraki olan İz-Beton ile düzenlenecek protokol aracılığı ile sürdürülecektir. Projenin ilerleyen etaplarında da sürecin belediye iştiraki ile yürütülmesi planlanmaktadır.
Ege Mahallesi Kentsel Dönüşüm Projesi
Kent merkezinde konumlanan ve ağırlıkla Roman kökenlilerin yerleşik olduğu Ege Mahallesi, kentin en eski yerleşim yerlerindendir. 1923 sonrası Yunanistan ve Türkiye arasındaki nüfus mübadelesi sonucunda gecekondu yapılaşması ile mahallede kentsel gelişim başlamıştır. Mahalle, merkezi konumuna rağmen, fiziksel ve ekonomik olarak çöküntü alanı haline gelmiş (Cin ve Eğercioğlu, 2016), aynı zamanda Kuzeyindeki büyük sanayi alanları, Güneyinde ve Batısındaki demiryolu ile Melez Çayı gibi fiziksel eşikler nedeniyle de kentten soyutlanmıştır.
Gecekondulaşan alanda düzensiz kentsel gelişimi engellemek adına 1970’lerde sosyal konut projeleri onaylanmış fakat sınırlı sayıda blok inşa edilebilmiştir. Sonraki dönemde alana yönelik plan kararlarında arazi kullanım değişiklikleri söz konusu olmuş, ikinci derece ticaret alanından, ağaçlandırılacak alan kararına ve sonrasında özel planlama alanı kararına evirilen bir süreç ortaya çıkmıştır. Bölge sırasıyla 1985, 1996, 2005, 2008 ve 2012 yıllarında “Özel Planlama Alanı” ilan edilmiştir. Ancak söz konusu planlar onaylanmasına rağmen uygulanamamıştır. 2009 yılında onaylanan 1/25.000 ölçekli İzmir Kentsel Bölge Nazım İmar Planı Revizyonunda Ege Mahallesinin de içinde yer aldığı bölge “Merkezi İş Alanı” olarak tanımlanmıştır. 2013 yılında 5393 sayılı Belediye Kanunu’nun 73. maddesi doğrultusunda kentsel dönüşüm proje alanı ilan edilmiştir (Şanlı ve Demirel, 2021). Kentsel dönüşüm süreci, ancak 7. ihale ile başlamış ve bu durum ilerleyen etaplardaki uzlaşma süreçlerinin de ivmelenmesini sağlamıştır.
Cin, M.M., Eğercioğlu, Y. 2016. A critical analysis of urban regeneration projects in Turkey: Displacement of Romani settlement case. Procedia – Social and Behavioral Sciences, 216, 269–278.
Şanlı, T., Demirel, Ş. 2019. Kentsel dönüşümde planlama örüntüleri ve yerel paydaşların etkileri: İzmir örneği. Planlama, Kavramlar ve Arayışlar. Ankara: TMMOB Şehir Plancıları Odası, 101-123.
Yetişkul, E. 2018. İzmir Modeli – Kentsel dönüşüm uygulamaları. İzmir Modeli Çalışmaları Fiziki Planlama. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 56-102.